११ एप्रिल हा दिवस भारतीय इतिहासात एक महत्त्वाचा दिवस आहे, कारण याच दिवशी क्रांतिकारी समाजसुधारक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि समतेचे प्रणेते जोतिराव गोविंदराव फुले यांचा जन्म झाला. महात्मा जोतिबा फुले यांनी १९व्या शतकातील भारतीय समाजातील अन्याय, विषमता आणि शोषणाविरुद्ध आवाज उठवला आणि एक अभूतपूर्व सामाजिक क्रांती घडवली. त्यांनी तत्कालीन सामाजिक, धार्मिक आणि शैक्षणिक व्यवस्थेला आव्हान देत शुद्र, अतिशुद्र, शेतकरी आणि स्त्रियांना सन्मान आणि स्वाभिमान मिळवून देण्यासाठी आपले जीवन समर्पित केले. या लेखात आपण प्रामुख्याने जोतिराव फुले यांनी तत्कालीन व्यवस्थेला नाकारून कशी सामाजिक क्रांती घडवली यावर सविस्तर चर्चा करू आणि शेवटी त्यांना मिळालेल्या ‘महात्मा’ उपाधीचा उल्लेख करू.
तत्कालीन सामाजिक परिस्थिती
१९व्या शतकातील भारत हा सामाजिक आणि धार्मिक दृष्ट्या अत्यंत जटिल आणि अन्यायाने भरलेला काळ होता. जातीव्यवस्था समाजाला विभागून ठेवणारी सर्वात मोठी शक्ती होती. उच्चवर्णीय, विशेषतः ब्राह्मण, समाजावर वर्चस्व गाजवत होते, तर शुद्र आणि अतिशुद्रांना अमानुष वागणूक दिली जात होती. शिक्षण, धार्मिक अधिकार आणि सामाजिक सन्मान यापासून त्यांना वंचित ठेवले जात होते. स्त्रियांची अवस्था तर अत्यंत दयनीय होती; त्यांना शिक्षण, स्वातंत्र्य किंवा मूलभूत हक्क मिळत नव्हते. विधवांचे जीवन विशेषतः दुःखदायी होते, कारण त्यांना पुनर्विवाहाची परवानगी नव्हती आणि त्यांच्यावर सामाजिक बंधने लादली जात होती.
धार्मिक कर्मकांड आणि अंधश्रद्धांनी समाजाला जखडले होते. धर्माच्या नावाखाली खालच्या जाती आणि स्त्रियांवर शोषण केले जात होते. शेतकरी आणि मजूर वर्गही आर्थिक शोषणाला बळी पडत होता. या सर्व परिस्थितीत जोतिराव फुले यांनी तत्कालीन व्यवस्थेला नाकारून एक सामाजिक क्रांती घडवली, ज्याने समाजाच्या तळागाळातील लोकांना नवीन आशा आणि दिशा दिली.
सामाजिक क्रांतीचे प्रमुख पैलू
जोतिराव फुले यांनी समाजातील प्रत्येक क्षेत्रात परिवर्तन घडवण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या क्रांतीचे प्रमुख पैलू खालीलप्रमाणे आहेत:
१. शिक्षणाच्या क्षेत्रातील क्रांती
जोतिराव फुले यांनी शिक्षणाला सामाजिक परिवर्तनाचे सर्वात शक्तिशाली साधन मानले. त्याकाळी शिक्षण हे उच्चवर्णीयांचा विशेषाधिकार मानले जात होते, आणि शुद्र, अतिशुद्र आणि स्त्रियांना त्यापासून वंचित ठेवले जात होते. फुले यांनी या अन्यायाविरुद्ध थेट पावले उचलली.
- मुलींसाठी पहिली शाळा: १८४८ मध्ये जोतिराव आणि त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले यांनी पुण्यात मुलींसाठी भारतातील पहिली शाळा सुरू केली. हा एक क्रांतिकारी निर्णय होता, कारण त्याकाळी मुलींना शिक्षण देणे अशक्य मानले जात होते. सावित्रीबाई स्वतः या शाळेत शिक्षिका म्हणून कार्यरत होत्या आणि त्यांनी अनेक सामाजिक अडथळ्यांचा सामना करत मुलींना शिक्षण दिले. या शाळेमुळे स्त्रियांना शिक्षणाची दारे खुली झाली आणि त्यांच्या जीवनात नवीन आशा निर्माण झाल्या.
- शुद्र-अतिशुद्रांसाठी शिक्षण: फुले यांनी शुद्र आणि अतिशुद्र समाजासाठी स्वतंत्र शाळा सुरू केल्या. त्यांचा विश्वास होता की शिक्षणाशिवाय सामाजिक समता शक्य नाही. या शाळांमधून त्यांनी खालच्या जातीतील मुलांना साक्षर केवळ केले नाही, तर त्यांच्यात स्वाभिमान आणि आत्मविश्वास निर्माण केला.
- शिक्षणाचा वैचारिक दृष्टिकोन: फुले यांनी शिक्षणाला केवळ साक्षरतेपुरते मर्यादित ठेवले नाही. त्यांनी शिक्षणात वैज्ञानिक दृष्टिकोन, तर्कशुद्ध विचार आणि सामाजिक जागरूकता यांचा समावेश असावा, असे मत मांडले. त्यांच्या या विचारांनी शिक्षणाच्या क्षेत्रात एक नवीन क्रांती घडवली आणि समाजातील तळागाळातील लोकांना शिक्षणाची महती पटवून दिली.
२. जातीव्यवस्थेविरुद्ध लढा
जोतिराव फुले यांनी जातीव्यवस्थेला सामाजिक विषमता आणि शोषणाचे मूळ कारण मानले. त्यांनी जातीच्या आधारावर होणाऱ्या भेदभावाला थेट आव्हान दिले आणि शुद्र-अतिशुद्र समाजाला एकत्र करून त्यांच्यात एकता निर्माण केली.
- ‘गुलामगिरी’ पुस्तक: १८७३ मध्ये प्रकाशित झालेल्या ‘गुलामगिरी’ या पुस्तकात फुले यांनी जातीव्यवस्थेचा इतिहास आणि त्यामुळे शुद्र-अतिशुद्र समाजावर झालेले अत्याचार यांचे सविस्तर विश्लेषण केले. त्यांनी या पुस्तकातून ब्राह्मणवाद आणि त्याच्या अन्यायी प्रथांना उघडे पाडले. ‘गुलामगिरी’ हे केवळ एक पुस्तक नव्हते, तर खालच्या जातींना त्यांच्या हक्कांसाठी जागृत करणारे एक शस्त्र होते.
- शेतकरी आणि शुद्रांचा आवाज: फुले यांनी ‘शेतकऱ्याचा आसूड’ या ग्रंथात शेतकरी आणि शुद्र समाजाच्या शोषणाची कहाणी मांडली. त्यांनी यातून शेतकऱ्यांना त्यांच्या हक्कांसाठी लढण्याचे आवाहन केले आणि जातीच्या आधारावर होणाऱ्या शोषणाविरुद्ध आवाज उठवला. या ग्रंथाने शेतकऱ्यांना त्यांच्या दयनीय अवस्थेची जाणीव करून दिली आणि त्यांच्यात सामाजिक जागरूकता निर्माण केली.
- सत्यशोधक समाज: १८७३ मध्ये फुले यांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली. या समाजाचा उद्देश अंधश्रद्धा, कर्मकांड आणि जातीभेद नष्ट करून सर्वांना समान हक्क मिळवून देणे हा होता. सत्यशोधक समाजाने शुद्र-अतिशुद्रांना सामाजिक आणि धार्मिक स्तरावर सन्मान मिळवून दिला आणि जातीच्या बंधनातून मुक्त होण्याचा मार्ग दाखवला.
३. स्त्रीमुक्तीचा लढा
जोतिराव फुले यांनी स्त्रियांच्या शोषणाला सामाजिक क्रांतीचा एक महत्त्वाचा भाग मानला. त्याकाळी स्त्रियांना शिक्षण, स्वातंत्र्य आणि सन्मान यापासून वंचित ठेवले जात होते. फुले यांनी या अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला आणि स्त्रियांना समाजात समान स्थान मिळवून देण्यासाठी कार्य केले.
- सावित्रीबाईंचा सहभाग: जोतिराव यांनी आपल्या पत्नी सावित्रीबाई यांना शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहित केले आणि त्यांना समाजसुधारणेच्या कार्यात सहभागी करून घेतले. सावित्रीबाई या भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका बनल्या आणि त्यांनी मुलींच्या शिक्षणासाठी अथक परिश्रम केले. त्यांनी सामाजिक विरोध आणि धमक्यांना न जुमानता मुलींना शिक्षण देण्याचे कार्य सुरू ठेवले.
- विधवांचे प्रश्न: फुले यांनी विधवांच्या दयनीय अवस्थेकडे समाजाचे लक्ष वेधले. त्यांनी विधवांसाठी आश्रयस्थान सुरू केले आणि विधवापुनर्विवाहाला प्रोत्साहन दिले. त्याकाळी हा एक क्रांतिकारी विचार होता, कारण विधवांना समाजात अत्यंत तुच्छ लेखले जात होते.
- स्त्री-पुरुष समता: फुले यांनी स्त्री-पुरुष समतेचा पुरस्कार केला. त्यांनी असे मत मांडले की, स्त्रियांना शिक्षण आणि स्वातंत्र्य मिळाले तरच समाज खऱ्या अर्थाने प्रगती करू शकेल. त्यांच्या या विचारांनी स्त्रीमुक्तीच्या चळवळीला एक नवी दिशा दिली.
४. धार्मिक सुधारणा
जोतिराव फुले यांनी धार्मिक कर्मकांड आणि अंधश्रद्धांना समाजाच्या प्रगतीतील सर्वात मोठा अडथळा मानले. त्यांनी धर्माच्या नावाखाली होणाऱ्या शोषणाला विरोध केला आणि एक नवा वैज्ञानिक आणि तर्कशुद्ध दृष्टिकोन समाजासमोर ठेवला.
- सत्यशोधक समाजाचे धार्मिक सुधार: सत्यशोधक समाजाने धार्मिक कर्मकांडांना नाकारून साध्या आणि समतेच्या आधारावर विवाह आणि इतर संस्कार करण्याचा मार्ग स्वीकारला. यामुळे खालच्या जातींना धार्मिक स्तरावर सन्मान मिळाला आणि त्यांना मंदिर प्रवेशासारख्या मूलभूत हक्कांपासून वंचित राहावे लागले नाही.
- ब्राह्मणवादावर टीका: फुले यांनी ब्राह्मणवादाच्या नावाखाली होणाऱ्या शोषणाला उघडे पाडले. त्यांनी वैदिक धर्मग्रंथांचा आधार घेण्याऐवजी तर्क आणि विज्ञानावर आधारित विचार मांडले. त्यांनी धर्माला मानवतेच्या आणि समतेच्या तत्त्वांशी जोडले, ज्यामुळे समाजात एक नवीन जागरूकता निर्माण झाली.
५. शेतकऱ्यांचा आवाज
फुले यांनी शेतकऱ्यांच्या शोषणाकडे समाजाचे लक्ष वेधले. त्यांनी ‘शेतकऱ्याचा आसूड’ मध्ये शेतकऱ्यांवर होणाऱ्या आर्थिक आणि सामाजिक अन्यायाची सविस्तर मांडणी केली. त्यांनी शेतकऱ्यांना त्यांच्या हक्कांसाठी लढण्याचे आवाहन केले आणि त्यांच्यात जागरूकता निर्माण केली.
- आर्थिक शोषणाविरुद्ध लढा: फुले यांनी शेतकऱ्यांना सावकार आणि जमीनदारांच्या शोषणापासून मुक्त करण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी शेतकऱ्यांना त्यांच्या श्रमाचे मूल्य समजावून सांगितले आणि त्यांना आर्थिक स्वातंत्र्यासाठी प्रेरित केले.
- शेतकरी चळवळीचा पाया: फुले यांच्या विचारांनी पुढे शेतकरी चळवळींना प्रेरणा दिली. त्यांनी शेतकऱ्यांना त्यांच्या हक्कांसाठी एकत्र येण्याचे आणि संघटित होण्याचे महत्त्व पटवून दिले.
फुले यांच्या कार्याचा प्रभाव
जोतिराव फुले यांच्या सामाजिक क्रांतीचा प्रभाव केवळ १९व्या शतकापुरता मर्यादित राहिला नाही, तर तो आजही कायम आहे. त्यांच्या विचारांनी आणि कार्याने पुढील पिढ्यांना प्रेरणा दिली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यासारख्या थोर नेत्यांनी फुले यांच्या कार्याला आपले प्रेरणास्थान मानले. त्यांनी शिक्षण, समता आणि स्वाभिमान यांचा पाया रचला, जो आजच्या आधुनिक भारताच्या सामाजिक संरचनेतही महत्त्वाचा आहे.
- शिक्षण क्षेत्र: फुले यांनी सुरू केलेल्या शिक्षणाच्या चळवळीमुळे आज लाखो मुली आणि खालच्या जातीतील मुले शिक्षण घेत आहेत. त्यांनी शिक्षणाला सामाजिक परिवर्तनाचे साधन बनवले, ज्याचा परिणाम आजही दिसतो.
- सामाजिक समता: फुले यांच्या सत्यशोधक समाजाने जातीभेद आणि सामाजिक विषमता नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांचा हा विचार आजच्या समतेच्या लढ्यातही प्रेरणादायी आहे.
- स्त्रीमुक्ती: फुले यांनी स्त्रियांसाठी केलेले कार्य आजच्या स्त्रीमुक्ती चळवळीचा पाया आहे. सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान आजही स्त्री शिक्षणाच्या क्षेत्रात स्मरणात आहे.
- शेतकरी जागरूकता: फुले यांनी शेतकऱ्यांच्या हक्कांसाठी केलेले कार्य आजही शेतकरी चळवळींना दिशा देते. त्यांनी शेतकऱ्यांना त्यांच्या श्रमाचे मूल्य समजावून सांगितले, ज्यामुळे त्यांच्यात आत्मविश्वास निर्माण झाला.
महात्मा उपाधी
जोतिराव फुले यांना ‘महात्मा’ ही उपाधी त्यांच्या अतुलनीय सामाजिक कार्यामुळे आणि समाजातील शोषित-वंचितांसाठी केलेल्या क्रांतिकारी योगदानामुळे मिळाली. ही उपाधी त्यांना ११ मे १८८८ रोजी मुंबई येथील एका सभेत औपचारिकपणे बहाल करण्यात आली. त्यांचे सहकारी आणि समाजसुधारक विठ्ठलराव कृष्णाजी वंदेकर यांनी ही उपाधी प्रदान केली. फुले यांनी शेतकरी, शुद्र आणि अतिशुद्र समाजाच्या उत्थानासाठी केलेले कार्य, त्यांच्या सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून समाजातील अंधश्रद्धा आणि विषमता नष्ट करण्याचे प्रयत्न आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रातील क्रांती यामुळे त्यांना ही उपाधी मिळाली. ‘महात्मा’ ही उपाधी त्यांच्या कार्याला आणि त्यागाला दिलेली खरी आदरांजली होती.
निष्कर्ष
महात्मा जोतिराव फुले यांनी तत्कालीन सामाजिक व्यवस्थेला नाकारून एक अभूतपूर्व सामाजिक क्रांती घडवली. त्यांनी शिक्षण, समता आणि स्वाभिमान यांचा पाया रचला आणि शुद्र, अतिशुद्र, शेतकरी आणि स्त्रियांना समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी अथक परिश्रम केले. त्यांच्या सत्यशोधक समाज, शिक्षण चळवळ आणि वैचारिक लेखन यांनी भारतीय समाजाला एक नवी दिशा दिली. त्यांनी जातीव्यवस्था, धार्मिक कर्मकांड आणि अंधश्रद्धांना आव्हान देत समाजात वैज्ञानिक आणि तर्कशुद्ध विचारांचा प्रसार केला.
आज, महात्मा फुले जयंतीच्या निमित्ताने आपण त्यांच्या कार्याचा आणि विचारांचा पुनरुच्चार करतो. त्यांचे विचार आजही प्रासंगिक आहेत आणि समाजातील विषमता, अंधश्रद्धा आणि शोषणाविरुद्ध लढण्यासाठी प्रेरणा देतात. फुले यांचे जीवन आणि कार्य हे एक दीपस्तंभ आहे, जे आपल्याला समता, शिक्षण आणि स्वाभिमानाच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा देते.
