मुंबई, ३ एप्रिल २०२५: भारतीय सिनेमातील एक दिग्गज व्यक्तिमत्त्व, ज्यांना ‘भारत कुमार’ म्हणून ओळखले जाते, अभिनेते, दिग्दर्शक आणि निर्माते मनोज कुमार यांचे आज पहाटे मुंबईतील कोकिलाबेन धीरूभाई अंबानी रुग्णालयात वयाच्या ८७व्या वर्षी निधन झाले. त्यांच्या निधनाने भारतीय चित्रपटसृष्टीवर शोककळा पसरली असून, त्यांच्या चाहत्यांसह संपूर्ण देशभरातून त्यांना श्रद्धांजली वाहिली जात आहे. मनोज कुमार यांनी आपल्या देशभक्तीपर चित्रपटांद्वारे भारतीय सिनेमाला एक नवी दिशा दिली आणि त्यांच्या सिनेमांनी अनेक पिढ्यांना प्रेरणा दिली. त्यांच्या निधनाची बातमी समजताच चित्रपटसृष्टीतील अनेक दिग्गजांनी आपली शोकसंवेदना व्यक्त केली आहे.
मनोज कुमार यांचा जीवनप्रवास
मनोज कुमार यांचा जन्म २४ जुलै १९३७ रोजी तत्कालीन ब्रिटिश भारतातील (आता पाकिस्तानातील) अबोटाबाद येथे हरिकृष्ण गिरी गोस्वामी या नावाने झाला. भारताच्या फाळणीनंतर त्यांचे कुटुंब भारतात स्थलांतरित झाले. लहानपणापासूनच त्यांना चित्रपटांची आवड होती. त्यांनी दिलीप कुमार यांच्या ‘शबनम’ या चित्रपटातील अभिनयाने प्रभावित होऊन स्वतःचे नाव मनोज असे ठेवले. त्यांनी आपल्या करिअरची सुरुवात १९५७ मध्ये ‘फॅशन’ या चित्रपटातून केली, परंतु त्यांना खरी ओळख मिळाली ती १९६५ मध्ये ‘शहीद’ या चित्रपटातून, जिथे त्यांनी भगतसिंग यांची भूमिका साकारली होती. या चित्रपटाने त्यांना रातोरात स्टार बनवले आणि त्यांच्या देशभक्तीच्या प्रतिमेला एक नवी ओळख मिळाली.
‘भारत कुमार’ ही ओळख
मनोज कुमार यांना ‘भारत कुमार’ ही ओळख मिळाली ती १९६७ मध्ये आलेल्या ‘उपकार’ या चित्रपटामुळे. या चित्रपटात त्यांनी एका शेतकऱ्याची भूमिका साकारली होती, जो भारत-पाकिस्तान युद्धादरम्यान आपल्या देशासाठी सर्वस्व अर्पण करतो. या चित्रपटाला तत्कालीन पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांनीही खूप कौतुक केले होते. ‘उपकार’ चित्रपटातील “मेरे देश की धरती” हे गाणे आजही देशभक्तीचा प्रतीकात्मक आवाज मानले जाते. या चित्रपटाने मनोज कुमार यांना ‘भारत कुमार’ ही ओळख दिली आणि त्यानंतर त्यांनी ‘पूरब और पश्चिम’ (१९७०), ‘रोटी कपडा और मकान’ (१९७४), आणि ‘क्रांती’ (१९८१) यांसारखे अनेक देशभक्तीपर चित्रपट दिले. त्यांच्या चित्रपटांमधून त्यांनी नेहमीच सामाजिक संदेश आणि राष्ट्रीय एकतेचा विचार मांडला.
मनोज कुमार यांचे योगदान
मनोज कुमार यांनी आपल्या ४० वर्षांच्या कारकिर्दीत अनेक अजरामर चित्रपट दिले. त्यांनी अभिनयाबरोबरच दिग्दर्शन आणि निर्मितीमध्येही आपली छाप पाडली. ‘हरियाली और रास्ता’, ‘वो कौन थी’, ‘हिमालय की गोद में’, ‘दो बदन’, ‘पत्थर के सनम’, ‘नील कमल’ आणि ‘क्रांती’ यांसारख्या चित्रपटांनी त्यांच्या अभिनयाची आणि दिग्दर्शनाची वेगळी ओळख निर्माण केली. त्यांच्या चित्रपटांमधील गीतांचे चित्रीकरण आणि त्यातील अर्थपूर्ण संदेश यामुळे त्यांचे चित्रपट प्रेक्षकांच्या मनात कायमचे कोरले गेले. त्यांनी आपल्या चित्रपटांमधून देशभक्ती, सामाजिक सुधारणा आणि राष्ट्रीय एकतेचा संदेश दिला, ज्यामुळे त्यांना प्रेक्षकांचे भरभरून प्रेम मिळाले.
मनोज कुमार यांना त्यांच्या योगदानासाठी अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. १९९२ मध्ये त्यांना पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले, तर २०१५ मध्ये त्यांना भारतीय चित्रपटसृष्टीतील सर्वोच्च सन्मान असलेला दादासाहेब फाळके पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. या पुरस्कारांमुळे त्यांच्या कार्याची दखल संपूर्ण देशभरात घेतली गेली.
निधनाचे कारण
मनोज कुमार यांचे निधन हृदयविकाराच्या झटक्याने झाले, असे वैद्यकीय अहवालात नमूद करण्यात आले आहे. त्यांना ‘कार्डियोजेनिक शॉक’ आणि ‘अ‍ॅक्युट मायोकार्डियल इन्फेक्शन’ (हृदयविकाराचा तीव्र झटका) यामुळे मृत्यू आला. याशिवाय, त्यांना गेल्या काही महिन्यांपासून ‘डिकम्पेन्सेटेड लिव्हर सिरोसिस’ या आजारानेही ग्रासले होते. त्यांना २१ फेब्रुवारी २०२५ रोजी कोकिलाबेन धीरूभाई अंबानी रुग्णालयात दाखल करण्यात आले होते, जिथे त्यांची प्रकृती गंभीर झाल्याने त्यांना अतिदक्षता विभागात ठेवण्यात आले होते. आज पहाटे ४:०३ वाजता त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. त्यांच्या निधनाची बातमी समजताच रुग्णालयाबाहेर त्यांचे चाहते आणि चित्रपटसृष्टीतील अनेकांनी गर्दी केली.
अंत्यसंस्कार
मनोज कुमार यांचे पार्थिव आज दुपारपासून त्यांच्या जुहू येथील निवासस्थानी अंत्यदर्शनासाठी ठेवण्यात आले आहे, जिथे त्यांचे सहकारी, चाहते आणि कुटुंबीय त्यांना शेवटचा निरोप देतील. त्यांचे अंत्यसंस्कार उद्या, ४ एप्रिल २०२५ रोजी दुपारी १२ वाजता पवनहंस स्मशानभूमीत पार पडतील, अशी माहिती त्यांचे पुत्र कुणाल गोस्वामी यांनी दिली. कुणाल यांनी सांगितले की, “माझे वडील गेल्या अनेक वर्षांपासून आजारी होते. त्यांना खूप त्रास सहन करावा लागला, पण शेवटी त्यांनी शांततेने जगाचा निरोप घेतला. आम्ही सर्वजण त्यांच्या आठवणींना उजाळा देत आहोत.”
चित्रपटसृष्टीतील प्रतिक्रिया
मनोज कुमार यांच्या निधनाने संपूर्ण चित्रपटसृष्टी शोकसागरात बुडाली आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहताना म्हटले, “मनोज कुमार जी यांच्या निधनाने मी अत्यंत दुखी आहे. ते भारतीय सिनेमाचे एक प्रतीक होते, ज्यांनी आपल्या चित्रपटांमधून देशभक्तीची भावना जागृत केली. त्यांचे कार्य पिढ्यानपिढ्या प्रेरणा देत राहील.” अभिनेते अक्षय कुमार यांनीही आपली भावना व्यक्त करताना लिहिले, “मी मनोज सरांकडूनच शिकलो की आपल्या देशावर प्रेम आणि अभिमान ही सर्वात मोठी भावना आहे. ते आमच्या बॉलिवूडमधील एक मोठी संपत्ती होते. त्यांना शांती लाभो.”
दिग्दर्शक मधुर भांडारकर यांनीही आपली शोकसंवेदना व्यक्त करताना सांगितले, “मनोज कुमार सरांसोबत अनेकदा भेटण्याचा योग आला. त्यांचे कथाकथन आणि गीतांचे चित्रीकरण यामुळे त्यांचे चित्रपट नेहमीच प्रेरणादायी राहतील.” अभिनेत्री खुशबू सुंदर यांनीही आपली भावना व्यक्त करताना सांगितले की, “मनोज कुमार यांचे चित्रपट पाहूनच आम्ही देशभक्तीचा अर्थ समजलो. त्यांचे निधन ही खरोखरच एक मोठी हानी आहे.”
मनोज कुमार यांचा वारसा
मनोज कुमार यांनी आपल्या चित्रपटांमधून देशभक्ती आणि सामाजिक संदेशांचा एक अनोखा संगम सादर केला. त्यांच्या चित्रपटांनी केवळ मनोरंजनच केले नाही, तर प्रेक्षकांना देशप्रेमाची आणि एकतेची शिकवणही दिली. त्यांचे चित्रपट आजही तरुण पिढीला प्रेरणा देतात. त्यांनी आपल्या चित्रपटांमधून भारतीय संस्कृती, परंपरा आणि मूल्यांचा जागर केला, ज्यामुळे त्यांना प्रेक्षकांच्या मनात एक खास स्थान मिळाले.
मनोज कुमार यांचे निधन ही भारतीय सिनेमासाठी एक अपूरणीय हानी आहे. त्यांचे चित्रपट आणि त्यांचा वारसा कायमच प्रेक्षकांच्या स्मरणात राहील. त्यांच्या आत्म्याला शांती लाभो, हीच प्रार्थना!
