आज, 5 एप्रिल 2025, आपण सम्राट अशोक यांची जयंती साजरी करत आहोत. सम्राट अशोक हे भारतीय इतिहासातील एक अशी व्यक्ती आहेत, ज्यांचे नाव केवळ एक शक्तिशाली राजा म्हणूनच नव्हे, तर मानवतेचा आणि शांतीचा दूत म्हणूनही ओळखले जाते. त्यांचे जीवन आणि कार्य आजही आपल्याला प्रेरणा देतात. मौर्य साम्राज्याचा हा सम्राट सुरुवातीला युद्ध आणि विजयासाठी प्रसिद्ध होता, परंतु कालिंग युद्धानंतर त्याने आपले जीवन पूर्णपणे बदलले आणि बौद्ध धर्माचा स्वीकार करून ‘धम्मा’चा प्रसार केला. या लेखात आपण अशोकाच्या जीवनाचा, त्याच्या परिवर्तनाचा आणि त्याच्या वारशाचा आढावा घेणार आहोत.
जीवन परिचय
सम्राट अशोकाचा जन्म इ.स.पू. 304 मध्ये झाला असे मानले जाते, जरी त्याच्या जन्माची नेमकी तारीख इतिहासात स्पष्ट नाही. ते मौर्य सम्राट बिंदुसार यांचे पुत्र आणि सम्राट चंद्रगुप्त मौर्य यांचे नातू होते. अशोकाचे बालपण पाटलीपुत्र (आताचे पाटणा) येथे गेले. त्याच्या तरुणपणी त्याला उज्जैनचा राज्यपाल म्हणून नेमण्यात आले होते, जिथे त्याने आपली प्रशासकीय क्षमता दाखवली. त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूनंतर, इ.स.पू. 268 मध्ये अशोक मौर्य साम्राज्याचा सम्राट बनला.
सुरुवातीला अशोक हा एक कठोर आणि महत्त्वाकांक्षी शासक होता. त्याने आपल्या भावांना पराभूत करून सिंहासन मिळवले अशीही काही इतिहासकारांची मते आहेत. त्याच्या राज्याच्या सुरुवातीच्या काळात त्याने अनेक लष्करी मोहिमा यशस्वी केल्या आणि मौर्य साम्राज्याचा विस्तार केला. परंतु त्याच्या जीवनातील खरा बदल कालिंग युद्धानंतर घडला, ज्याने त्याला एक नवीन दिशा दिली.
कालिंग युद्ध आणि परिवर्तन
इ.स.पू. 261 मध्ये अशोकाने कालिंग (आताचे ओडिशा)वर आक्रमण केले. हे युद्ध भारतीय इतिहासातील सर्वात रक्तरंजित युद्धांपैकी एक मानले जाते. अशोकाच्या सैन्याने कालिंगवर विजय मिळवला, परंतु या विजयाची किंमत खूप मोठी होती. लाखो लोक मारले गेले, अनेक कुटुंबे उद्ध्वस्त झाली आणि संपूर्ण प्रदेशावर शोककळा पसरली. अशोक स्वतः या युद्धाच्या भयानक परिणामांचा साक्षीदार होता.
या युद्धाने अशोकाच्या मनावर खोल परिणाम केला. त्याला आपल्या विजयाचा आनंद वाटण्याऐवजी अपराधीपणाची भावना निर्माण झाली. अशोकाच्या शिलालेखांमध्ये या घटनेचा उल्लेख आहे, जिथे तो म्हणतो की, “कालिंग युद्धानंतर मला विजयापेक्षा दुःखच जास्त मिळाले.” याच काळात त्याची भेट बौद्ध भिक्खू उपगुप्त यांच्याशी झाली, ज्यांनी त्याला बुद्धाच्या शिकवणीची ओळख करून दिली. बौद्ध धर्मातील अहिंसा, करुणा आणि शांती या तत्त्वांनी अशोकाला प्रभावित केले आणि त्याने बौद्ध धर्म स्वीकारला.
धम्म आणि राज्य नीती
बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर अशोकाने आपल्या राज्याची नीती पूर्णपणे बदलली. त्याने युद्धाला पर्याय म्हणून ‘धम्म’चा स्वीकार केला. अशोकाचा ‘धम्म’ हा केवळ बौद्ध धर्मापुरता मर्यादित नव्हता, तर तो एक व्यापक नैतिक आणि सामाजिक संहिता होता, ज्यामध्ये सर्व धर्मांचा समावेश होता. त्याच्या धम्मामध्ये अहिंसा, सत्य, सहिष्णुता, दया आणि पर्यावरण संरक्षण यांचा समावेश होता.
अशोकाने आपल्या प्रजेसाठी अनेक कल्याणकारी उपाय केले. त्याने रस्ते बांधले, वृक्षारोपण केले, विहिरी आणि धर्मशाळा बांधल्या, तसेच रुग्णालये आणि शिक्षणसंस्था स्थापन केल्या. त्याच्या शिलालेखांमध्ये त्याने लोकांना नैतिक जीवन जगण्याचे आवाहन केले आहे. हे शिलालेख भारतातील विविध ठिकाणी कोरले गेले, ज्यामध्ये त्याच्या धम्माची तत्त्वे आणि राज्य नीती स्पष्ट केली आहेत. हे शिलालेख आजही इतिहासकारांसाठी महत्त्वाचे पुरावे आहेत.
अशोकाने आपल्या साम्राज्यातील सर्व धर्मांना समान मान दिला. त्याने बौद्ध धर्माचा प्रसार केला, परंतु इतर धर्मांवर कधीही बंदी घातली नाही. त्याने श्रीलंका, म्यानमार आणि इतर देशांमध्ये बौद्ध भिक्खूंना पाठवले, ज्यामुळे बौद्ध धर्माचा आंतरराष्ट्रीय प्रसार झाला. त्याचा मुलगा महेंद्र आणि मुलगी संघमित्रा यांनीही या कार्यात मोठा वाटा उचलला.
वारसा
सम्राट अशोकाचा वारसा हा भारतीय इतिहासात अजरामर आहे. त्याने आपल्या राज्यात शांती आणि समृद्धी आणली, जी त्याच्या काळातील इतर सम्राटांपेक्षा वेगळी होती. त्याचे शिलालेख आणि स्तंभ हे त्याच्या कार्याचे साक्षीदार आहेत. अशोकाचे अशोक चक्र, जे त्याच्या स्तंभांवर कोरलेले आहे, आज भारताच्या राष्ट्रध्वजात स्थान मिळाले आहे. हा एक प्रतीक आहे जो आपल्याला अशोकाच्या शांती आणि एकतेच्या संदेशाची आठवण करून देतो.
अशोकाच्या धम्माने भारतीय संस्कृतीवर खोल प्रभाव टाकला. त्याच्या पर्यावरण संरक्षणाच्या नीती, प्राणी संरक्षणाचे नियम आणि सामाजिक सुधारणा आजही प्रासंगिक आहेत. त्याने आपल्या प्रजेला एक नैतिक जीवनाचा मार्ग दाखवला, जो आजच्या काळातही आपल्याला प्रेरणा देतो.
आजच्या काळातील प्रासंगिकता
आजच्या काळात, जेव्हा जग हिंसा, असहिष्णुता आणि पर्यावरण संकटांनी ग्रासले आहे, तेव्हा अशोकाचा संदेश अधिक महत्त्वाचा वाटतो. त्याची अहिंसेची शिकवण आपल्याला शांतीचा मार्ग दाखवते, तर त्याची सहिष्णुतेची नीती आपल्याला विविधतेत एकता शिकवते. त्याने वृक्षारोपण आणि प्राणी संरक्षणावर दिलेला भर आजच्या जलवायु बदलाच्या संकटात आपल्याला मार्गदर्शन करू शकतो.
अशोकाची जयंती हा केवळ एक उत्सव नाही, तर त्याच्या जीवनातून प्रेरणा घेण्याची संधी आहे. त्याने दाखवले की, शक्ती आणि सामर्थ्याचा उपयोग केवळ विजयासाठी नव्हे, तर मानवतेच्या कल्याणासाठीही करता येतो. आजच्या तरुण पिढीने त्याच्या जीवनातून हे शिकले पाहिजे की, खरे यश हे हिंसेत नाही, तर करुणेत आणि शांतीत आहे.
उपसंहार
सम्राट अशोक हे एक असा सम्राट होता, ज्याने आपले जीवन युद्धापासून शांतीकडे वळवले आणि आपल्या प्रजेच्या कल्याणासाठी आपले सर्वस्व अर्पण केले. त्याची जयंती आपल्याला त्याच्या महान कार्याची आठवण करून देते आणि आपल्याला एक चांगले मानव बनण्यासाठी प्रेरित करते. त्याचा धम्म आजही आपल्याला मार्गदर्शन करतो आणि आपल्याला एक समृद्ध आणि शांततापूर्ण समाज निर्माण करण्याची प्रेरणा देतो. या जयंतीच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी अशोकाच्या आदर्शांचा स्वीकार करावा आणि त्याच्या मार्गावर चालण्याचा संकल्प करावा.
