मालीहाबाद, उत्तर प्रदेश येथील एका सामान्य शेतकऱ्याने आपल्या कल्पकतेने आणि मेहनतीने एक असाधारण चमत्कार घडवला आहे. वयाच्या ८४व्या वर्षीही कलीमुल्लाह खान यांचे नाव देशभरात ‘मँगो मॅन’ म्हणून गाजत आहे. त्यांनी एका झाडावर तब्बल ३५० हून अधिक आंब्यांच्या जातींची लागवड करून आपल्या बागेला जागतिक कीर्ती मिळवून दिली. ही आहे त्यांच्या नावीन्यपूर्ण कलमकारी तंत्राची आणि आयुष्यभराच्या समर्पणाची कहाणी.
शिक्षण सोडले, पण झाडांशी मैत्री जोडली
कलीमुल्लाह यांचा जन्म शास्त्रज्ञ होण्यासाठी झाला नव्हता. सातवीत नापास झाल्यावर त्यांनी शाळेला रामराम ठोकला आणि आपल्या कुटुंबाच्या मालीहाबादेतील आंब्याच्या बागेत रमायला सुरुवात केली. औपचारिक शिक्षणात रस नसला तरी त्यांच्यातील जिज्ञासा आणि प्रयोगशीलता कधीच कमी झाली नाही. “मला अभ्यासात रस नव्हता, पण बागेत काम करताना माझी खरी आवड आणि मेहनत करण्याची तयारी मला दिसून आली,” असे ते सांगतात.
१९५७ मध्ये एका अनपेक्षित कल्पनेने त्यांना प्रेरणा दिली. एकाच झाडावर सात वेगवेगळ्या जातींचे आंबे लावण्याचा त्यांनी संकल्प केला. पण त्याच वर्षी आलेल्या महापुराने त्यांचे स्वप्न उद्ध्वस्त केले. “त्या संकटाने मला जमिनीत पाणी साचण्याशी कसे सामोरे जायचे हे शिकवले,” असे ते म्हणतात. या अपयशाने खचून न जाता त्यांनी कलमकारीचा अभ्यास सुरू केला आणि १९८७ मध्ये २२ एकरांच्या विशाल भूखंडावर एका झाडावर वेगवेगळ्या जातींची लागवड करण्यास सुरुवात केली. आज हे झाड १२५ वर्षांचे आहे आणि त्यांच्या आजोबांचा वारसा जपत ३५० हून अधिक जातींचे आंबे देते.
एक झाड, ३५० जाती: कसे शक्य झाले?
कलीमुल्लाह यांनी कलमकारीच्या तंत्राला नवे आयाम दिले. या प्रक्रियेत एका झाडाच्या मुळावर दुसऱ्या जातीची फांदी जोडली जाते. वर्षानुवर्षे संयम आणि मेहनतीने त्यांनी एका झाडावर ३५० जातींची निर्मिती केली. “मी किती झाडे लावली हे मला माहीत नाही. ही कला मला निसर्गानेच शिकवली,” असे ते नम्रपणे सांगतात. प्रत्येक आंब्याचा रंग, चव आणि सुगंध वेगळा आहे, आणि हे सर्व त्यांच्या अथक परिश्रमाचे फळ आहे.
त्यांचा मुलगा नझीमुल्लाह खान (वय ५७) गेल्या तीन दशकांपासून बागेची जबाबदारी सांभाळतो. “वडिलांची तब्येत बिघडली तेव्हा मी त्यांना मदत करायला सुरुवात केली. बारावीनंतर मला या कामाची खरी गोडी लागली,” असे नझीमुल्लाह सांगतो. एका नव्या जातीची निर्मिती करायला १०-१२ वर्षे लागतात. उदाहरणार्थ, ‘दुशेरी कलीम’ ही जात तयार करण्यासाठी १२ वर्षांचा कालावधी आणि अनेक प्रयोगांचे संयोजन लागले.
कलमकारी: संयमाची कला
कलमकारी ही एक नाजूक कला आहे. यात निरोगी मुळे असलेले झाड निवडून त्यावर वेगवेगळ्या जातींच्या फांद्या जोडल्या जातात. “हा खेळ जणू कोड्यासारखा आहे. योग्य जाती निवडाव्या लागतात, त्या काळजीपूर्वक जोडाव्या लागतात आणि अनेक वर्षे जपाव्या लागतात,” असे कलीमुल्लाह म्हणतात. नझीमुल्लाह पुढे सांगतो, “प्रत्येक जातीला पुरेशी जागा आणि सुसंगतता मिळाली पाहिजे.” या प्रक्रियेतून एका मुळावरून वेगवेगळ्या चवींचे, आकारांचे आणि रंगांचे आंबे तयार होतात.
आंब्यांमागील कथा
या झाडावर अल्फोन्सो, लंगडा, केसर, दशेरी, चौंसा यांसारख्या प्रसिद्ध जातींसह ‘दुशेरी कलीम’ आणि ‘सचिन तेंडुलकर’ सारख्या संकरित जाती आहेत. काही आंब्यांची नावे कलीमुल्लाह यांच्या प्रेरणास्थानांवरून ठेवली आहेत, जसे ‘अमिताभ बच्चन’ आणि ‘नरेंद्र मोदी’. “मला प्रेरणा देणाऱ्या व्यक्तींच्या नावावरून मी ही नावे ठेवली,” असे ते सांगतात. ‘अनारकली’ आणि ‘ऐश्वर्या राय’ या त्यांच्या आवडत्या संकरित जाती अल्फोन्सोवर आधारित आहेत.
बागेची काळजी: आव्हान आणि जिद्द
२२ एकरांची ही बाग सांभाळणे सोपे नाही. पाऊस कमी झाला तर आंबे लहान राहतात, तर जास्त पावसाने बुरशीचा धोका वाढतो. “पाणी साचले तर आम्ही मशीनने ते काढतो किंवा माती टाकून नियंत्रण ठेवतो. कीटकनाशकांचा वापरही आवश्यक आहे,” असे नझीमुल्लाह सांगतो.
भारतभरातून आंब्यांचे संकलन
या बागेत भारतभरातील आंबे आहेत. “लोक आम्हाला आपल्या शहरांतून बिया पाठवतात, किंवा आम्ही स्वतः मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, बेंगळुरू, पुणे, भोपाळ अशा ठिकाणांहून जाती गोळा करतो,” असे नझीमुल्लाह म्हणतो. अल्फोन्सोची मधुर चव, केसरचा सुगंध, दशेरीची रसाळता आणि चौंसाची गोडवा यांचा संगम या बागेत अनुभवायला मिळतो.
जागतिक ओळख
या झाडाने केवळ भारतातच नव्हे, तर दुबई आणि इराणमधील शेतकरी आणि संशोधकांचेही लक्ष वेधले आहे. “ते माझ्या तंत्राचा अभ्यास करण्यासाठी येतात,” असे कलीमुल्लाह अभिमानाने सांगतात. त्यांच्या मते, मेहनत आणि प्रेमाने वाळवंटातही आंब्यांची चव निर्माण होऊ शकते.
वारसा आणि स्वप्न
“आंबे आणि माणसे यांचे नाते हजारो वर्षांचे आहे. मी माझे आयुष्य या झाडांसोबत घालवले आणि माझी इच्छा आहे की माझ्या मृत्यूनंतर मला याच बागेत दफन केले जावे,” असे कलीमुल्लाह भावूक होऊन सांगतात. त्यांच्या या कार्याला पद्मश्री आणि लिम्का बुक ऑफ रेकॉर्ड्सनेही मान्यता दिली आहे. त्यांचा हा वारसा नझीमुल्लाह पुढे चालवत असून, ही बाग आजही नावीन्य आणि प्रेरणेचे प्रतीक आहे.
